1

Η μάθηση είναι ένας από τους κατεξοχήν τομείς που παρουσιάζουν έντονο ενδιαφέρον για τη νευροεπιστήμη. Τα συγκεντρωμένα αποτελέσματα των ερευνών που έχουν διεξαχθεί τα τελευταία χρόνια μάς επέτρεψαν να γνωρίσουμε περισσότερο και καλύτερα πώς μαθαίνει ο εγκέφαλός μας και να καταρρίψουμε κάποιους κληρονομημένους μύθους (και κάποιους άλλους που δημιουργήθηκαν χωρίς κανένα επιστημονικό θεμέλιο). Η διαπρεπής νευροβιολόγος και ερευνήτρια Μαρία Ντίρσεν μάς αποκαλύπτει όσα γνωρίζει η επιστήμη για το πώς (πραγματικά) μαθαίνει ο εγκέφαλος, μια γνώση που μπορεί να μας χρησιμεύσει, προκειμένου να αναθεωρήσουμε τα εκπαιδευτικά μας συστήματα και μεθοδολογίες.

2

Ο εγκέφαλος είναι το πιο πολύπλοκο όργανο του σώματός μας, και ίσως το πιο μυστηριώδες αντικείμενο του σύμπαντός μας. Αυτό το συμπίλημα από λίπη και πρωτεΐνες είναι ικανό να πραγματοποιεί τους πιο ακριβείς υπολογισμούς για να εντοπίζει και να προσεγγίζει μακρινούς πλανήτες, ενώ δεν παύει ούτε στιγμή να ρυθμίζει τις ζωτικές μας σταθερές, όπως τον καρδιακό ρυθμό, τη θερμοκρασία και την αναπνοή. Προκειμένου να επιτελεί αποτελεσματικά τις παραπάνω λειτουργίες, το μυστηριώδες αυτό όργανο αδιάκοπα λαμβάνει ερεθίσματα από διάφορα αισθητηριακά συστήματα, και την ευθύνη να για το φιλτράρισμά τους την έχει το ασυνείδητο μέρος του εγκεφάλου μας. Ένα πολύ μικρό μέρος θα φτάσει στη συνείδηση, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των ερεθισμάτων θα αποτελέσει αντικείμενο επεξεργασίας κάτω από κατώφλι του συνειδητού μας. Επιπλέον, ο ασυνείδητος εγκέφαλος θα τα μεταφράσει σε σκέψεις ή ιδέες που επίσης μπορούν να ρυθμίζουν –και μάλιστα συχνότερα από όσο θα θέλαμε– τις αντιδράσεις και τη συμπεριφορά μας. Όλα αυτά χωρίς να σταματά να συντηρεί τις ζωτικές σταθερές μας και χωρίς να κάνει διάλειμμα ούτε λεπτό, από τη στιγμή που θα γεννηθούμε μέχρι που να πεθάνουμε!

3

Ελάχιστες ικανότητες διαδραματίζουν τόσο αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη της ζωής μας όσο η νοημοσύνη. Η ίδια, ωστόσο, είναι τόσο δυσπροσδιόριστη για τους ειδήμονες που, ακόμη και σήμερα, οι απόπειρες ορισμού της αποτελούν αντικείμενο των πιο έντονων συζητήσεων.
Σε αυτό το βιβλίο θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε για τι ακριβώς μιλάμε όταν αναφερόμαστε στη νοημοσύνη, τι σημαίνει να είναι κανείς ευφυής και ποιες πρακτικές εφαρμογές έχει αυτή η ικανότητα. Επίσης θα προσεγγίσουμε το πλαίσιο της συζήτησης που διεξάγεται σήμερα, προκειμένου να κατανοήσουμε σε ποια επιστημονικά συμπεράσματα έχει καταλήξει αυτή σχετικά με τη νοημοσύνη και ποια μέτωπα είναι ακόμη ανοιχτά για μελλοντική διερεύνηση. Προς τον σκοπό αυτό, θα αναλύσουμε τις βασικές θεωρίες για το σύνολο των νοητικών ικανοτήτων, καθώς και τα εμπειρικά τους δεδομένα.

4

Τα περισσότερα βίαια εγκλήματα διαπράττονται από άτομα που εδώ και αρκετά χρόνια αποκαλούνται «ψυχοπαθείς». Ανέκαθεν αναζητούσαμε τις αιτίες της συμπεριφοράς που σχετίζονται με τη βιογραφία, την οικογένεια ή τους κοινωνικούς παράγοντες των ατόμων που προβαίνουν σε βίαιες πράξεις. Ωστόσο, κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, έχει προκύψει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μελέτη των βιολογικών παραγόντων, το οποίο έχει στηριχθεί σε πολυάριθμες έρευνες που έχουν διεξαχθεί χρησιμοποιώντας προηγμένες τεχνικές της γενετικής, της νευροαπεικόνισης, των νευροφυσιολογικών δεικτών κ.λπ., με σκοπό να προσδιοριστεί ένα συγκεκριμένο πρότυπο για τις συμπεριφορές αυτές.
Το παρόν βιβλίο παρουσιάζει με τρόπο σαφή και ευχάριστο τα διάφορα θεωρητικά μοντέλα για την προέλευση της ψυχοπαθούς συμπεριφοράς, λαμβάνοντας υπόψη τόσο τις πτυχές που σχετίζονται με το ψυχοκοινωνικό περιβάλλον του ατόμου, όσο και τους βιολογικούς παράγοντες.

5

Χάρη στις πρόσφατες προόδους στον τομέα της έρευνας του εγκεφάλου και στο πλήθος των σχετικών πειραματικών τεκμηρίων, σήμερα γνωρίζουμε ότι τα συναισθήματα, πέραν του ότι προσδιορίζουν, στον ίδιο βαθμό με τη λογική σκέψη, την ανθρώπινη φύση μας, διαδραματίζουν επίσης ουσιαστικό ρόλο στην ορθή λειτουργία των «ανώτερων ικανοτήτων» μας. Έτσι, για παράδειγμα, διάφορες μελέτες έχουν καταδείξει ότι απομνημονεύουμε πληρέστερα και καλύτερα εκείνες τις πληροφορίες οι οποίες συνδέονται με συναισθήματα.
Πράγματι, όπως είχε ήδη διαβλέψει ο Κάρολος Δαρβίνος, ένας από τους πρωτοπόρους της συναισθηματικής νευροεπιστήμης, το γεγονός ότι υπάρχουν τα συναισθήματα σημαίνει ότι επιτελούν μια θετική λειτουργία για την επιβίωσή μας ως είδους.
Ο σκοπός του παρόντος βιβλίου είναι, ακριβώς, να επιχειρήσει μια αποτίμηση, ορθολογική και εμπεριστατωμένη, των συναισθημάτων, καθώς βαθαίνει η γνώση τόσο των διακριτικών χαρακτηριστικών του καθενός από αυτά, όσο και των διαδικασιών ενεργοποίησής τους.

6

Το 1991, μια ομάδα νευροεπιστημόνων του Πανεπιστημίου της Πάρμας έκανε μια πολύ σημαντική ανακάλυψη ενώ μελετούσε τη λειτουργία του νευρικού συστήματος των μη ανθρώπινων πρωτευόντων. Χάρη στο απροσδόκητο εύρημά τους, εντοπίστηκε το νευροβιολογικό υπόβαθρο που αποτελεί την αιτία της ικανότητάς μας να κατανοούμε τις πράξεις και τις νοητικές καταστάσεις των άλλων ατόμων: πρόκειται για τους λεγόμενους κατοπτρικούς νευρώνες, οι οποίοι ενεργοποιούνται τόσο όταν εκτελούμε μια πράξη όσο και όταν παρατηρούμε άλλους να την κάνουν. Ο εντοπισμός των κατοπτρικών νευρώνων αποτέλεσε σημείο καμπής, διότι παρείχαν για πρώτη φορά μια κυτταρική και νευροανατομική βάση για την κατανόηση της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, της ενσυναίσθησης και της ερμηνείας των πράξεων των άλλων.
Στον παρόντα τόμο εισερχόμαστε στα επιστημονικά εργαστήρια όπου για πρώτη φορά παρατηρήθηκαν οι κατοπτρικοί νευρώνες εν δράσει και παρουσιάζουμε τι είναι αυτοί, πού βρίσκονται, ποια λειτουργία επιτελούν και τι συμβαίνει όταν αυτή μεταβάλλεται.

7

Οι στατιστικές υποστηρίζουν πως περίπου ένα στα έξι άτομα θα εκδηλώσει κατάθλιψη τουλάχιστον μία φορά στη ζωή του. Το μέγεθος αυτής της ασθένειας, η οποία προσβάλλει κυρίως το νευρικό σύστημα, επιβαρύνεται από το στίγμα που τη συνοδεύει. Αυτό είναι η αιτία που σε πολλές περιπτώσεις η ασθένεια παραμένει αδιάγνωστη και χωρίς θεραπευτική αγωγή. Επίσης επιβαρύνεται και από την περιορισμένη αποτελεσματικότητα των θεραπειών που διαθέτουμε.
Οι καταθλιπτικοί αισθάνονται ότι τα πράγματα βελτιώνονται όταν γνωρίζουν επακριβώς τι τους συμβαίνει, όταν αποδέχονται ότι πρόκειται για μια ασθένεια χρόνια και σοβαρή, αλλά ιάσιμη, όταν ανακαλύπτουν τι βοηθά την κατάστασή τους και τι την επιδεινώνει. Αυτός ακριβώς είναι ο θεμελιώδης στόχος αυτού του βιβλίου, που έχει γραφτεί με σεβασμό στην επιστημονική ακρίβεια, αλλά και με επίγνωση της οδύνης την οποία συνεπάγεται η κατάθλιψη τόσο για τον ίδιο τον ασθενή όσο και για το περιβάλλον του.

8

Ας αναλογιστούμε για μια στιγμή τις πιο λαμπρές, τις πιο οξυδερκείς, δημιουργικές και παραγωγικές διάνοιες της Ιστορίας. Διάνοιες όπως η Μαρί Κιουρί, ο Aλβέρτος Αϊνστάιν, ο Αμαντέους Μότσαρτ, η Νάντια Κομανέτσι και πολλές άλλες και άλλοι που, αν και λιγότερο διάσημοι, ξεπέρασαν τα όρια των ανθρωπίνων ικανοτήτων. Αν και γνωρίζουμε ότι τα κριτήρια προσδιορισμού δεν είναι απόλυτα, έχουμε εντούτοις υπόψη μας πολλά παραδείγματα ατόμων που έχουν πραγματοποιήσει εντυπωσιακά επιτεύγματα. Πώς το έκαναν; Πώς λειτουργούν αυτοί οι εγκέφαλοι; Ποιες στρατηγικές σκέψης ακολουθούν αυτά τα άτομα; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά και οι ψυχολογικές διεργασίες που χαρακτηρίζουν τις διάνοιες-θαύματα;
Αναζητώντας απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, στο παρόν βιβλίο επιχειρούμε να σκιαγραφήσουμε το δακτυλικό αποτύπωμα της χαρισματικής διάνοιας. Αυτό γίνεται μέσα από μια συγκλονιστική εξερεύνηση, την εξερεύνηση μιας επιστήμης συναρπαστικής, απρόβλεπτης, ανολοκλήρωτης και ανοιχτής σε αλλαγές.

9

Ας εννοήσουμε την ανθεκτικότητα ως την ικανότητα να αντιμετωπίζουμε τις αντιξοότητες της ζωής, να τις ξεπερνάμε, και ακόμη να μετασχηματιζόμαστε από αυτές, αφού κάθε διεργασία ανθεκτικότητας συνεπάγεται κάποιου είδους μάθηση που μας οδηγεί στην ανάπτυξή μας ως άτομα.
Αυτό το βιβλίο αναλύει τι είναι οι διεργασίες ανθεκτικότητας και από ποιες φάσεις και πτυχές αποτελούνται, και αυτή η προσέγγιση μας οδηγεί στη βέλτιστη αφετηρία για να κατανοήσουμε πώς μπορούμε να ευνοήσουμε τις ανθεκτικές στάσεις, είτε πρόκειται για εμάς τους ίδιους είτε για τους άλλους.

10

Είναι άραγε οι αναλύσεις μας πάντοτε σωστές; Η απάντηση είναι όχι. Η άγνοια λόγω έλλειψης προσοχής, η αυταπάτη αιτίας-αποτελέσματος και η γνωσιακή πλάνη της επιβεβαίωσης είναι μόνο μερικά από τα συνηθέστερα σφάλματα στα οποία υποπίπτει ο νους μας όσον αφορά τη γνώση και τη συμπεριφορά. Στο παρόν βιβλίο εξηγείται μέχρι ποιου σημείου είμαστε προγραμματισμένοι να υποπίπτουμε σε αυτά τα σφάλματα, όπου η γνωσιακή λειτουργία όλων των ατόμων μεροληπτεί προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, στοιχείο που μας καθιστά προβλέψιμους. Αναλύονται επίσης τα βασικά είδη των νοητικών σφαλμάτων. Για όλα αυτά παρατίθενται παραδείγματα από την καθημερινή μας ζωή και από τις σημαντικότερες ψυχολογικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί σχετικά με αυτό το ζήτημα τις τελευταίες δεκαετίες.